Etyka i prawo dotyczące zwłok – co dzieje się z ciałem po śmierci?

Prawo do pochówku 

Zgodnie z artykułem 10 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych, prawo do pochówku zwłok ma najbliższa pozostała rodzina zmarłej osoby. Zaliczają się do niej: 

• pozostały małżonek lub małżonka, 
• krewni zstępni, 
• krewni wstępni, 
• krewni boczni do 4 stopnia pokrewieństwa, 
• powinowaci w linii prostej do 1 stopnia.

Dodatkowo, prawo do pochówku mają:

• właściwe organy wojskowe, jeżeli zwłoki należą do osoby wojskowej zmarłej w czynnej służbie, 
• organy państwowe, instytucje i organizacje społeczne, jeżeli zwłoki należą do osoby zasłużonej wobec państwa i społeczeństwa, 
• osoby, które dobrowolnie się do tego zobowiążą.

Czas pochówku 

Prawo dotyczące chowania zmarłych określa również czas pochówku. Zgodnie z obowiązującymi przepisami zwłoki osób zmarłych nie mogą być pochowane przed upływem 24 godzin od chwili zgonu. Równocześnie muszą być usunięte z mieszkania najpóźniej 72 godziny od śmierci. Wyjątek stanowią ciała osób, których śmierć nastąpiła w wyniku niektórych, wskazanych przez ministra właściwego do spraw zdrowia chorób zakaźnych. W ich wypadku usunięcie z mieszkania i pochówek muszą nastąpić przed upływem 24 godzin od chwili zgonu. 

Miejsce pochówku

Zgodnie z ustawą o cmentarzach i chowaniu zmarłych zwłoki mogą być pochowane przez złożenie w znajdujących się na cmentarzach grobach ziemnych, grobach murowanych lub katakumbach bądź przez zatopienie w morzu. W wypadku szczątków pochodzących ze spopielenia zwłok miejscem pochówku mogą być również kolumbaria. Wyjątki od tych zasad mogą zostać poczynione w porozumieniu z ministrami do spraw budownictwa, planowania i zagospodarowania przestrzennego, mieszkalnictwa oraz spraw zdrowia. 

Kontrowersje wokół zwłok 

W kontekście tego, co dzieje się z ciałem człowieka po śmierci, można wskazać dwa obszary kontrowersji. Są to bez wątpienia ekshumacja i badania nad zwłokami. 

Ekshumacja 

Ekshumacja to procedura, której zazwyczaj towarzyszą silne emocje. Wykonywana jest w celu przeniesienia zwłok do innego groby w obrębie cmentarza lub na inny cmentarz, wyremontowania grobu lub grobowca oraz umożliwienia przeprowadzenia oględzin lekarsko-sądowych. Obowiązujące przepisy stwierdzają, iż ekshumacja może zostać przeprowadzona w okresie od 16 października do 15 kwietnia, we wczesnych godzinach rannych: 

• na umotywowaną prośbę osób uprawnionych do pochowania zwłok za zezwoleniem właściwego inspektora sanitarnego,
• na zarządzenie prokuratora lub sądu,
• na podstawie decyzji właściwego inspektora sanitarnego w razie zajęcia terenu cmentarza na inny cel.

W wypadku osób zmarłych na niektóre określone przez ministra właściwego do spraw zdrowia choroby zakaźne, zwłoki nie mogą być ekshumowane wcześniej niż przed upływem dwóch lat od dnia zgonu. Zgodnie z obowiązującym prawem szczątki będące przedmiotem ekshumacji muszą zostać ponownie pochowane. 

Badania nad zwłokami 

Badania nad zwłokami objęte są swoistym tabu. Kwestie dotyczące oddawania ciał na potrzeby nauki zostały jednak dokładnie skodyfikowane. W obliczu polskiego prawa osoby uprawnione do pochowania osoby zmarłej mają również prawo przekazania jej zwłok publicznej uczelni medycznej albo publicznej uczelni prowadzącej działalność dydaktyczną i badawczą w dziedzinie nauk medycznych. Placówkom tym, na ich wniosek, mogą też zostać przekazane zwłoki, w wypadku których nikt nie zgłosił chęci zorganizowania pochówku. Decyzję w tej sprawie podejmuje właściwy starosta. Wykorzystanie zwłok do celów innych niż dydaktyczne lub naukowe może zostać uznane za ich znieważenie, co stanowi przestępstwo podlegające karze grzywny bądź karze ograniczenia lub pozbawienia wolności do dwóch lat. 

W kontekście zwłok warto również omówić kwestię sprzątania lokalu, w którym znajdowało się ciało zmarłej osoby. Ze względów bezpieczeństwa sprzątanie po zwłokach należy zlecić profesjonalnej firmie, która, zgodnie z wytycznymi Państwowej Inspekcji Sanitarnej oraz ustawą z dnia 14 marca 1985 roku o Państwowej Inspekcji Sanitarnej i odpowiednimi aktami zmieniającymi, posiada zezwolenia na odbiór i transport odpadów medycznych, dysponuje stosowną wiedzą i doświadczeniem, jak również używa specjalistycznego sprzętu czyszczącego i odkażającego oraz atestowanych środków chemicznych.